Luksemburg (Luxemburg, Luxenburg) Rozalia (Róża), ważniejsze pseud. i krypt. Józef Chmura, Junius, Maciej Rózga, R. Kruszyńska, Spartakus (1870–1919), teoretyk socjalizmu, działacz polskiego, niemieckiego i międzynarodowego ruchu robotniczego, ekonomista. Ur. 5 III 1870 w Zamościu. Rok jej urodzenia większość biografii i not encyklopedycznych błędnie podaje jako 1871, opierając się na autobiografii złożonej przez L. przy wstąpieniu na uniwersytet zuryski. Ponieważ przy innych okazjach podawała jeszcze późniejszy rok urodzenia, za miarodajne można tu uznać dwa zachowane najwcześniejsze dokumenty urzędowe: świadectwo maturalne oraz akt ślubu. Jest znamienne, że r. 1870 podają wszystkie te biografie L., które wyszły spod pióra jej bliskich przyjaciół (Julian Marchlewski, Bronisława Marchlewska, Luisa Kautsky, Klara Zetkin, Henriette Roland-Holst). L. była najmłodszą z pięciorga dzieci Eljasza (Edwarda) Luxenburga i Liny z Loewensteinów. Nazwiska swego w wersji Luxemburg (Luksemburg) zaczęła używać dopiero na studiach uniwersyteckich, podczas gdy rodzice i rodzeństwo pozostali przy dawnym brzmieniu nazwiska. Brat L. Józef był znanym lekarzem warszawskim. Pochodziła z zasymilowanej rodziny żydowskiej osiadłej z dawna w Zamościu. Ojciec L. był średnio zamożnym kupcem drzewnym. W r. 1873 przeniósł się z rodziną na stałe do Warszawy. Wkrótce po tym, kilkuletnia L. przeszła chorobę, która wskutek wadliwej diagnozy (zwichnięcie stawu biodrowego uznane za gruźlicę kości) nie tylko unieruchomiła ją na parę lat, ale i doprowadziła do trwałego kalectwa; L. utykała do końca życia. Już jako dziecko próbowała swych sił literackich. Jej utwory miały być podobno przyjmowane przez pisemka dziecięce. W r. 1887 ukończyła II Warszawskie Żeńskie Gimnazjum z wynikiem celującym.
Prawdopodobnie jeszcze w gimnazjum należała L. do nielegalnego kółka socjalistycznego związanego z Partią «Proletariat». Z pewnością wiadomo o jej przynależności do tzw. grupy K. Szczepańskiego – L. Kulczyckiego, która w r. 1888 podjęła w Warszawie próbę odbudowy organizacji socjalistycznej, dając początek «II Proletariatowi». Masowe aresztowania, jakie spadły na tę organizację jesienią 1888 r., zagroziły także L. Przez kilka miesięcy ukrywała się na prowincji, prawdopodobnie jako nauczycielka domowa. Z pomocą Marcina Kasprzaka przedostała się nielegalnie przez granicę. W końcu 1889 r. była już w Zurychu, zaś w r. 1890 rozpoczęła studia przyrodnicze i matematyczne na wydziale filozoficznym tamtejszego uniwersytetu. Z tego zapewne okresu pozostało jej duże zainteresowanie dla botaniki. Wielokrotnie, przy różnych okazjach, zakładała zielniki (m.in. kolekcja zielników prowadzonych w l. 1913–5 znajduje się przy przechowywanym w nowojorskiej Buttinger Library, nieogłoszonym dzienniku L. z lat pierwszej wojny światowej). Po 2 latach zmieniła kierunek studiów i wstąpiła na wydział prawno-ekonomiczny. W r. 1897 zamknęła studia uniwersyteckie rozprawą doktorską Die industrielle Entwicklung Polens (Lipsk 1898). Była to statystyczno-historyczna monografia poświęcona analizie czynników rozwoju przemysłu kapitalistycznego w Król. Pol. Myślą przewodnią studium jest teza, że wielki i średni przemysł Królestwa zawdzięcza swe powstanie oraz szybki rozwój korzystnej polityce celnej i przewozowej państwa zaborczego oraz możliwościom korzystania z rozległych rynków imperium rosyjskiego. Z trafnej na ogół analizy ekonomicznej L. wyciągała jednostronne wnioski polityczne dotyczące m.in. wpływu rosnących więzi ekonomicznych Król. Pol. z Rosją na zanikanie tendencji odśrodkowych (a więc i niepodległościowych) wśród burżuazji polskiej. Jej promotor, ekonomista Julius Wolf, nazwie później L. swą «najzdolniejszą uczennicą» i stwierdzi, że kiedy dotarła na jego seminarium, była już «ukształtowaną marksistką».
Po przyjeździe do Szwajcarii L. włączyła się do żywego środowiska emigracyjnego socjalistów polskich i rosyjskich. Już w r. 1890 skupiło się wokół niej kółko polskich studentów-socjalistów, do którego należeli m.in. Wacław i Stanisław Berentowie, Władysław Heinrich, a od r. 1891 także Bronisław Wesołowski. Kółko to pozostawało w kontaktach z działającym wtedy w kraju Związkiem Robotników Polskich. Spośród rewolucjonistów rosyjskich często spotykała się z Jerzym Plechanowem, Pawłem Akselrodem, Wierą Zasulicz, Borisem Kriczewskim i in. W tym właśnie środowisku poznała w r. 1890 świeżo przybyłego z Wilna młodego działacza Leona Jogichesa (zob.), z którym weszła w trwały związek. M. in. w wyniku konfliktu Jogichesa z J. Plechanowem pozyskała Jogichesa dla polskiej «roboty». W sporach ideologicznych, w których wyłonił się program Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), L. stała się centralną figurą drugiego kierunku. W r. 1892 wydała swe dwie pierwsze, przeznaczone do nielegalnego kolportażu w kraju broszury: Święto 1 Maja i Święto 1 Maja 1892 w Łodzi. Od lipca 1893, wraz z J. Marchlewskim, Adolfem Warskim i L. Jogichesem, zaczęła wydawać pismo „Sprawa Robotnicza”, które w porozumieniu z działaczami z kraju stało się od razu organem utworzonej wtedy SDKP. Pismo, które ukazywało się do jesieniu 1896 r., drukowane było w Paryżu, dokąd L. często odbywała podróże, zbierając tam (przede wszystkim w Bibliotece Polskiej) materiały do swej dysertacji doktorskiej. Na łamach kierowanego i głównie też przez nią zapełnianego pisma L. formułowała podstawy programowe SDKP oraz analizowała sytuację polskiej klasy robotniczej (m.in. duży cykl artykułów o warunkach pracy w przemyśle). Odchodząc całkowicie od spiskowych, blankistowskich postaw, częstych dawniej w polskim ruchu socjalistycznym, L. przekonywała, że najbliższym celem ekonomicznym polskich robotników pod zaborem rosyjskim winna być walka o poprawę warunków ich bytu: o wyższą płacę, 8-godzinny dzień roboczy, ustawodawstwo pracy, najbliższym zaś celem politycznym – masowa walka w sojuszu z robotnikami rosyjskimi o obalenie caratu i o republikę demokratyczną, która zapewni wszystkim wolności obywatelskie, a narodom ujarzmionym pełne równouprawnienie. W ten sposób oczyszczona miała być droga dla dalszej walki o socjalizm, toczonej już wspólnie z całą międzynarodową socjaldemokracją.
W kwestii polskiej L. wychodziła z trzech zasadniczych założeń: mapę polityczną Europy może zmienić w okresie kapitalizmu tylko wojna europejska, której proletariat głosić nie może; nie jest też zadaniem proletariatu tworzenie nowych państw klasowych, lecz walka o zniesienie państwa klasowego w ogóle; również burżuazja, wskutek zysków, czerpanych z rozległych rynków rosyjskich, nie jest zainteresowana w walce o niepodległość Polski. Walka proletariatu polskiego toczy się, zdaniem L., na «istniejącym gruncie historycznym i w istniejących warunkach państwowych», a jedynym realnym celem walki o zmianę polskiej sytuacji narodowej jeszcze w warunkach kapitalizmu jest walka o pełne równouprawnienie narodowe, będąca organiczną częścią walki o demokratyzację państw zaborczych w ogóle. Ta zaś, ze względu na jej efektywność, winna być toczona wspólnie z proletariatem każdego z odnośnych państw, a więc rosyjskim, niemieckim i austriackim. W tym właśnie sensie L. uważała, że jedynym rzeczywistym obrońcą sprawy narodowej jest proletariat, który – nie mogąc powstrzymać procesów niezależnych od siebie – uświadamia sobie i w toku walki klasowej realizuje ich rewolucyjną stronę. Możliwość likwidacji państw wielonarodowych wiązała więc dopiero z powstaniem międzynarodowej społeczności socjalistycznej nie znającej problemu granic państwowych. Jak wszyscy rewolucjoniści jej epoki, L. traktowała sprawę rewolucji w świecie jako niepodzielną.
Te właśnie założenia programowe powodowały, że L. od początku istnienia PPS prowadziła z nią na forum krajowym i międzynarodowym ostrą, niewolną od zacietrzewienia, momentami wręcz drastyczną polemikę (podobnie, jeśli nie ostrzej, postępowała w stosunku do niej strona przeciwna), krytykując PPS nie tylko za separatyzm wobec ruchu robotniczego w Rosji i Niemczech, ale też za jej programowe hasło niepodległości. Zdaniem L., hasło to przesłaniało robotnikom polskim obraz konfliktów i układów społecznych, w jakich się znajdują, prowadziło do preferowania sojuszów wewnątrznarodowych nad uniwersalistyczną ideę międzynarodowej jedności proletariatu oraz odciągało jego siły od zadań realnych ku zadaniom utopijnym. Stanowisko to przedstawiła L. m. in. na Międzynarodowych Kongresach Socjalistycznych (MKS) w Zurychu w r. 1893 oraz w Londynie w 1896, zyskując zresztą dla swych opinii większość przywódców II Międzynarodówki (polemizowali z nią wtedy z działaczy niepolskich jedynie Antonio Labriola, Wilhelm Liebknecht i Karol Kautsky), mało troszczących się o programowe postulowanie niepodległości Polski, inaczej niż to było w wypadku I Międzynarodówki, i dających bezwzględny priorytet kwestii socjalnej nad kwestią narodową. W r. 1896 L. ogłosiła swe pierwsze artykuły na łamach niemieckiej prasy socjaldemokratycznej. Stanowiły one jeszcze w istocie dalszy ciąg jej polemik ze stanowiskiem PPS.
Zakończenie studiów uniwersyteckich z jednej, a rozbicie przez aresztowania krajowej organizacji SDKP z drugiej strony skłoniły L. do osiedlenia się w Niemczech z zamiarem prowadzenia tam działalności wśród robotników polskich zaboru pruskiego. By zdobyć przez niemieckie obywatelstwo prawo do jawnej działalności politycznej, zawarła 19 IV 1898 w Bazylei fikcyjne małżeństwo z Gustawem Lübeckiem, synem jej przyjaciół, niemieckiego socjalisty, pisarza Karola Lübecka i Olimpii z domu Łada, byłej członkini Wielkiego Proletariatu. W miesiąc później przybyła do Berlina (gdzie z przerwami mieszkała już do końca życia), włączając się od razu do kampanii wyborczej do Reichstagu. Już w czerwcu 1898 odbyła z dużym powodzeniem serię socjaldemokratycznych wieców przedwyborczych na Śląsku Górnym i Dolnym. Rychło stała się jednym z najlepszych mówców politycznych Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD). Jej pierwotny plan skoncentrowania się na pracy wśród polskich robotników rychło przerósł swe ramy. W lipcu 1898 rozpoczęła współpracę z kilkoma dziennikami SPD, zwracając na siebie szybko uwagę walorami swego pióra. Zaczęło jej to także zapewniać środki utrzymania. Już w sierpniu 1898 objęła po wysiedlonym z Saksonii Aleksandrze Helphandzie-Parvusie redakcję drezdeńskiego dziennika SPD „Sächsische Arbeiter-Zeitung” (po kilku miesiącach zrezygnowała na tle sporów z prawicą partyjną). Jesienią zaś t. r. aktywnie uczestniczyła już w dorocznym zjeździe SPD (w Stuttgarcie), przemawiając przeciwko Eduardowi Bernsteinowi. Jej artykuły z l. 1898–9 przeciwko rewizjonistycznym teoriom Bernsteina oraz Maxa Schippla, zebrane w znanej książeczce Sozialreform oder Revolution (Lipsk 1899), uczyniły wtedy nazwisko L. głośnym w wielu partiach II Międzynarodówki. Wysunęły ją też od razu jako czołowego rzecznika ideologicznego lewicy SPD, próbującej bronić rewolucyjnych marksistowskich pozycji przed teorią i praktyką «wrastania» socjalistycznej społeczności alternatywnej w istniejące struktury kapitalistyczne.
Kwestionując generalną konkluzję Bernsteina, że «ruch jest wszystkim, cel ostateczny niczym», L. podkreślała (i niejednokrotnie wracała do tego zagadnienia), że cel ostateczny ruchu, wyraźnie przez nią określony jako zdobycie władzy dla proletariatu, powinien wpływać na wszelkie «codzienne» przejawy aktywności partii. Dopiero wtedy każdy poszczególny moment walki i każde posunięcie partii robotniczej, mieszczące się nawet w ramach «programu minimum», nabiera rewolucyjnego sensu. W przeciwnym zaś wypadku taktyka partii robotniczej musi nieuchronnie prowadzić albo do oportunistycznego «przystosowania się» do panującego ustroju, albo do nie liczącego się z możliwościami momentu historycznego, ultrarewolucyjnego ekstremizmu, blankizmu. Tę ostatnią stronę problemu (blankizm, spiskowość jako przeciwieństwo oportunizmu) podjęła L. niebawem w pracy pozornie nie mającej żadnego związku z jej niemieckimi dyskusjami: w polskim eseju Pamięci Proletariatu, poświęconym partii Ludwika Waryńskiego („Przegląd Socjaldemokratyczny” 1903 nr 1, 2).
W polemice z E. Bernsteinem L. rozważała takie konkretne zagadnienia ekonomiczne, jak: rola karteli i kredytu w zaostrzaniu się sprzeczności kapitalizmu, charakter ruchu spółdzielczego w warunkach kapitalizmu, a także problem «krachu» kapitalizmu w związku z perspektywami kryzysów nadprodukcji. W tej ostatniej kwestii L. dowodziła, że ówczesna epoka «ciszy» na rynku światowym jest stanem przejściowym, kiedy przestały już nawiedzać kapitalizm kryzysy właściwe jego młodzieńczej fazie, a nie ujawniły się jeszcze kryzysy «kapitalizmu starczego». W jej periodyzacji kapitalizmu istnieją pewne podobieństwa do późniejszej periodyzacji Lenina.
U większości przywódców SPD L., z jej, na tamtejsze pojęcia, niezwykłym temperamentem politycznym, bezkompromisowością, ostrymi wystąpieniami przeciwko wszelkiej rutynie, «kłopotliwym» przypominaniem sensu, a nie tylko litery marksizmu, wychodzeniem poza przyjęte w partii horyzonty, budziła częściej uczucie pewnej obcości i niepokoju niż życzliwości i zaufania. Dawało to o sobie znać w stosunku do niej nawet takich ludzi jak August Bebel, który urzeczony jej oddaniem sprawom ruchu, niejednokrotnie torował jej – wbrew prawicy partyjnej – drogę na łamy centralnych pism SPD i trybuny zjazdów partyjnych. Niektórzy działacze partii wręcz wytykali L. jej nieniemieckie pochodzenie. Początkowo prawica partyjna starała się nie dopuszczać L. na łamy „Vorwärts”. Była jednak od r. 1899 z przerwami, przez lat 14, czołową publicystką dziennika SPD „Leipziger Volkszeitung”, do r. 1913 trybuny lewicy partyjnej. Współpracowała też od początku z redagowaną przez Karola Kautskiego „Die Neue Zeit”. Z Kautskim i jego żoną Luizą związała się zresztą bliską przyjaźnią.
Nie rezygnowała L. jednak i z «roboty polskiej». W r. 1900 ogłosiła w Poznaniu broszurę W obronie narodowości, zwróconą przeciwko germanizatorskiej polityce rządu na terenie zaboru pruskiego, w l. 1901 i 1902 brała udział w antygermanizatorskiej kampanii politycznej na tle sprawy wrześnieńskiej. Próbowała też, z różnym skutkiem, wespół z Marcinem Kasprzakiem i Józefem Gogowskim, zmontować lewicowo-internacjonalistyczną grupę wewnątrz PPS zaboru pruskiego. Przeciwna była istniejącym więzom PPS zaboru pruskiego z prawicą PPS zaboru rosyjskiego, zwalczała także separatystyczne w stosunku do niemieckich robotników postawy kierowników PPS zaboru pruskiego. Prowadziła L. w tej sprawie liczne polemiki, zarówno prasowe, jak i na zjazdach SPD (m. in. w Moguncji w r. 1900, Monachium w 1902, Dreźnie w 1903). Jako przeciwwagę dla organu PPS zaboru pruskiego „Gazety Robotniczej” wydawała w Poznaniu w l. 1902–4 tygodnik „Gazeta Ludowa” i sama zapełniała większość jego szpalt. Walcząc z germanizacją ludności polskiej, L. postulowała jednocześnie ścisłą jedność działania robotników polskich i niemieckich w walce politycznej o demokratyzację w Prusach i w walce ekonomicznej. W myśl jednak swego szerszego stanowiska co do dróg rozwiązania kwestii narodowej nie żądała od SPD, by ta proklamowała prawo do samookreślenia dla narodu polskiego.
Począwszy od r. 1900 L. coraz szerzej zajmowała się problemami taktyki międzynarodowego ruchu socjalistycznego; we wrześniu 1900 na Kongresie II Międzynarodówki w Paryżu była współautorką rezolucji skierowanej przeciwko militaryzmowi i polityce kolonialnej, na następnym zaś kongresie (w Amsterdamie w r. 1904) uczestniczyła w pracach komisji «Międzynarodowych zasad taktyki socjalistycznej». Szerokim echem w II Międzynarodówce odbiła się seria artykułów L. w „Neue Zeit” z analizą kryzysu we francuskim ruchu socjalistycznym na tle tzw. sprawy A. Milleranda, socjalisty, który po raz pierwszy w dziejach wszedł do burżuazyjnego rządu. Francuska lewica socjalistyczna (E. Vaillant, J. Guesde i in.) przyjęła z aprobatą analizę L., wspierającą ich stanowisko przeciwko J. Jaurèsowi, broniącemu «millerandyzmu».
Tymczasem w Król. Pol. doszło w r. 1900 do odbudowy SDKPiL. Emisariuszy kraju, którzy chcieli L. pozyskać dla wznowionej działalności partyjnej, przyjęła ona zrazu życzliwie, później jednak, gdy dowiedziała się, że niektóre z uchwał programowych, szczególnie w kwestii polskiej, różnią się od jej stanowiska, odniosła się do odbudowanej partii z rezerwą. Trwało to do r. 1902, gdy przewagę w SDKPiL na trwałe zyskali zwolennicy poglądów L. Włączyła się wtedy znów aktywnie do działalności polskiej partii jako autorka większości tekstów programowych (m. in. napisanego w r. 1904/5 Czego chcemy? spełniającego faktycznie rolę programu SDKPiL) oraz czołowe pióro publicystyczne partii. Z jej nazwiskiem zrośnięte są dwa założone w r. 1902 główne pisma SDKPiL: „Przegląd Socjaldemokratyczny” i „Czerwony Sztandar”. Wraz z L. Jogichesem, który w sierpniu 1900 przybył na stałe ze Szwajcarii do Berlina, stanowić będą od r. 1902 trzon zagranicznego kierownictwa SDKPiL. W lutym 1904 L. została stałym przedstawicielem SDKPiL w Międzynarodowym Biurze Socjalistycznym (MBS) II Międzynarodówki i odtąd uczestniczyć będzie we wszystkich głównych przedsięwzięciach politycznych tej instytucji, aż do momentu, gdy rozpadnie się ona z wybuchem pierwszej wojny światowej. Od 26 VIII do 24 X 1904 L. przebywała w więzieniu w Zwickau, skazana za obrazę cesarza Wilhelma II w jednym ze swych przemówień. Na krótko przed tym, w lipcu, opublikowała równocześnie w „Neue Zeit” i rosyjskiej „Iskrze” swój głośny artykuł Die Organisationsfragen der russischen Sozialdemokratie, w którym poddawała krytyce pracę Lenina „Krok naprzód, dwa kroki wstecz” za dążenie do nadmiernej centralizacji życia partyjnego. Jej artykuł spotkał się z repliką Lenina („Krok naprzód, dwa kroki wstecz. Odpowiedź N. Lenina Róży Luksemburg”), który uzasadniał swe stanowisko specyficznymi warunkami rosyjskimi.
Wybuch rewolucji 1905 r. skoncentrował uwagę L. na sprawach polskich. Chciała od razu wyruszyć do Warszawy, lecz sprzeciwili się temu jej towarzysze partyjni. Z Berlina więc via Kraków przesyłała do kraju teksty swych artykułów, odezw, broszur. Starała się również poprzez prasę SPD informować niemiecką opinię publiczną o wydarzeniach w Rosji i w Król. Pol. Był to główny wtedy temat jej artykułów w „Neue Zeit”, „Vorwärts” i „Sächsische Arbeiter-Zeitung” Wnioski taktyczne dla socjaldemokracji niemieckiej z wydarzeń w imperium rosyjskim, a przede wszystkim z doświadczenia politycznego strajku powszechnego, były też głównym tematem przemówienia L. na dorocznym zjeździe SPD w Jenie we wrześniu 1905 r. Na wiadomość o powstaniu grudniowym w Moskwie, licząc się z tym, że może ono zapoczątkować ostateczny szturm na carat, przybyła 29 XII 1905 nielegalnie do Warszawy (posługiwała się paszportem niemieckim na nazwisko Anny Matschke). Po przeszło 2 miesiącach działalności została tu 4 III 1906 aresztowana wraz z L. Jogichesem. Siedziała kolejno w Ratuszu, na Pawiaku, w X pawilonie cytadeli warszawskiej. Z więzienia przemyciła liczne artykuły dla prasy partyjnej, a nawet teksty trzech broszur. Po przekupieniu kilku urzędników policji carskiej uzyskano 28 VI zwolnienie L. za kaucją. Dn. 1 VIII 1906 wyjechała do Petersburga. Na kilka tygodni osiadła pod przybranym nazwiskiem Felicji Budiłowicz w pobliskim fińskim letnisku Kuokkala. Bywała jednak często w Petersburgu. Spotkała się wtedy kilkakrotnie z Leninem, którego zasady taktyczne w rewolucji 1905–7 były jej bliskie. Swemu sprzeciwowi wobec taktyki mienszewików i poparciu dla taktyki bolszewickiej dała później publiczny wyraz m. in. na V Londyńskim Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR, maj 1907). W składzie licznej delegacji SDKPiL spotkała tam wtedy także L. Jogichesa, który świeżo zbiegł z więzienia mokotowskiego. Politycznie występują nadal solidarnie, ale związek ich, po 17 latach, rozpadł się. L. była już uczuciowo zaangażowana gdzie indziej; trwała już wówczas jej przyjaźń z Konstantym Zetkinem, synem jej przyjaciółki i wybitnej działaczki SPD Klary Zetkin. Związek ten pozostawił ślad w postaci ponad stu (ogłoszonych dotąd w niewielkich tylko fragmentach) listów L. z l. 1907–13 o treści zarówno osobistej, jak i politycznej.
Kiedy 13 IX 1906 L. wróciła z Kuokkala do Niemiec, by zdążyć na zbliżający się zjazd partyjny SPD w Mannheim, przywiozła tekst wkrótce wydanej swej słynnej broszury Massenstreik, Partei und Gewerkschaften, która stała się też najistotniejszym punktem politycznej rentrée L. w Niemczech. Broszura głosiła postulat uruchomienia mas robotniczych i ich głównego środka nacisku politycznego – strajku powszechnego – dla wywalczenia przekształceń ustrojowych w Niemczech. Ten właśnie postulat, wysuwany w ostrej polemice z prawicą i centrum partyjnym SPD, będzie dominował w walce politycznej L., toczonej w najbliższych latach w niemieckiej partii. Zaostrzyła się ona w r. 1910 w czasie kampanii masowej o demokratyzację prawa wyborczego w Prusach. Polemikę prasową wsparła wtedy L. swymi wystąpieniami na licznych, wielotysięcznych wiecach robotniczych w głównych ośrodkach przemysłowych Niemiec, na których, wg relacji prasy, wywierała fascynujący wpływ na zebranych. Obawa przed uruchomieniem mas i rewolucyjną taktyką głoszoną przez L. doprowadziła wtedy do ostrej polaryzacji stanowisk wewnątrz SPD i m. in. spowodowała w r. 1910 dramatyczny konflikt polityczny i głośną dyskusję prasową między L. a broniącym pozycji centrystowskich Kautskim. Lewica partyjna, na czele z L., będzie coraz bardziej odtąd odsuwana przez kierownictwo partyjne od możliwości oddziaływania na masy. Artykuły L. z krytyką kierownictwa SPD coraz częściej zwracane były autorce przez redakcje pism partyjnych. Otwarcie domagała się w nich stosowania politycznego strajku masowego dla walki z narastającym niebezpieczeństwem wojny i proklamowania przez partię hasła republiki. W r. 1913 lewicę wyparto także z „Leipziger Volkszeitung”. W tej sytuacji, by mieć jakąkolwiek trybunę prasową, L. zaczęła w grudniu t. r. wydawać, wraz z Franzem Mehringiem i J. Marchlewskim, własny prasowy biuletyn publicystyczny „Sozialdemokratische Korrespondenz”. Przez cały ten czas była też L. czynna na forum II Międzynarodówki, głównie we wszelkich akcjach politycznych przeciwko narastającej groźbie wojny. M. in. na Kongresie II Międzynarodówki w Stuttgarcie w r. 1907 wniosła, wspólnie z Leninem i L. Martowem, znamienną poprawkę do projektu antywojennej rezolucji Bebla. Poprawka głosiła, że gdyby proletariatowi nie starczyło sił dla zapobieżenia wojnie imperialistycznej, winien on wykorzystać wywołaną przez nią sytuację dla obalenia burżuazji. Był to punkt wyjścia późniejszego hasła bolszewickiego o przekształceniu wojny imperialistycznej w wojnę domową.
Lata między rewolucją 1905 a wybuchem pierwszej wojny światowej stały się, przy wszystkich licznych zajęciach politycznych L., okresem rozkwitu jej twórczości ekonomicznej. Od jesieni 1907 objęła po Rudolfie Hilferdingu i prowadziła do r. 1914 wykłady z ekonomii politycznej, a później także z historii gospodarczej, w Szkole Partyjnej SPD, co dało jej także skromne, lecz systematyczne źródło utrzymania. Rozpoczęła wtedy pracę nad zarysem ekonomii politycznej. W rezultacie powstały jednak z tego zamysłu nie jedna, lecz dwie prace, największe z jej spuścizny: wydana pośmiertnie dopiero, niezakończona Einführung in die Nationaloekonomie (Berlin 1925), której połowa manuskryptu zaginęła podczas wojny i rewolucji, oraz najwybitniejsze dzieło ekonomiczne L., ogłoszone w styczniu 1913 Die Akkumulation des Kapitals. Przyczyna nieukończenia Wstępu do ekonomii politycznej wiąże się bezpośrednio z powstaniem tego drugiego dzieła. Pisząc mianowicie ów popularny w zamyśle Wstęp, L. była jeszcze przekonana, że ekonomia polityczna znalazła w dziełach Marksa «swe uwieńczenie i swój kres» i może być rozwijana przez jego uczniów tylko w szczegółach. Tymczasem podczas pracy nad rozdziałem o ogólnych tendencjach gospodarki socjalistycznej natknęła się na nierozwiązane problemy, których istnienia wcześniej nie podejrzewała. Nie znajdowała ona u Marksa dostatecznego wyjaśnienia «obiektywnych granic historycznych» ustroju kapitalistycznego. Skłoniło ją to do ponownego podjęcia samodzielnej analizy węzłowych problemów tego ustroju jako całości oraz zjawisk i procesów nowej fazy kapitalizmu (imperializmu). Szukając teraz u Marksa nie gotowych odpowiedzi, lecz narzędzi analitycznych, metody badania, ale i nie unikając krytyki niektórych jego tez, L. stworzyła oryginalną teorię rozwoju kapitalizmu. Sens i znaczenie tej teorii zaczęto rozumieć coraz powszechniej dopiero po tzw. rewolucji keynesowskiej, eksponującej trudności kapitalizmu związane z niedostatecznym popytem i na tym opartej antycyklicznej polityki pełnego zatrudnienia.
W Akumulacji L. zajęła się analizą czynników i barier ograniczających wzrost gospodarki kapitalistycznej. Jej myśl przewodnia sprowadza się do poglądu, że w czystym kapitalizmie brak jest dostatecznych bodźców szybkiego rozwoju i że głównym czynnikiem dynamizującym jest opanowywanie tzw. środowiska przedkapitalistycznego (kraje zacofane, produkcja rzemieślnicza i drobnochłopska wewnątrz krajów uprzemysłowionych). Przyczyny zaborczej ekspansji kapitału tkwią w potrzebach akumulacji kapitalistycznej, a w szczególności w trudności zbytu wzrastającej produkcji towarów, której nie towarzyszy odpowiednio szybki wzrost popytu ze strony społeczeństwa burżuazyjnego. W imperialistycznej fazie kapitalizmu jedną z ważnych metod rozwiązywania tej trudności jest wzrastający sektor produkcji zbrojeniowej, stwarzający «niejako z niczego» nowe pole inwestycji, które ma podobne znaczenie dla wzrostu gospodarczego w kapitalizmie jak zewnętrzne rynki zbytu. L. dowodziła przy tym, że aparat państwowy odegrał w stwarzaniu warunków akumulacji kapitału (zdobywanie nowych rynków zbytu, źródeł surowcowych, a także poprzez pożyczki międzynarodowe, odpowiednią politykę celną i podatkową i wreszcie drogą militaryzacji gospodarki narodowej) poważną, wzrastającą w okresie militaryzmu, rolę. W polemice z Engelsem przekonywała, że wolny handel światowy był w historii kapitalizmu krótkim epizodem. Nawet stanowisko Marksa, zwłaszcza w kwestii tzw. akumulacji pierwotnej oddzielonej od właściwej akumulacji kapitału, było dla niej zbyt «ekonomistyczne», nie doceniające znaczenia społeczno-politycznych warunków rozwoju kapitalizmu. Dopiero łączna analiza ekonomicznych i społeczno-politycznych warunków akumulacji kapitału dostarcza, jej zdaniem, klucza do zrozumienia przyczyn upadku kapitalizmu. W stosunkach gospodarki kapitalistycznej z jej przedkapitalistycznym otoczeniem powstaje takie napięcie sprzeczności i konfliktów międzynarodowych, że prowadzi to do wojen imperialistycznych i rewolucji narodowowyzwoleńczych i społecznych, składających się na proces upadku systemu. W tym sensie określała ona imperializm jako stadium przygotowawcze ustroju socjalistycznego. Koncentrując swoją uwagę na problemach gospodarki kapitalistycznej, ma L. także swój wkład w powstanie teorii gospodarki socjalistycznej. Pierwsza wskazała w Akumulacji kapitału na znaczenie marksowskich schematów reprodukcji jako na «dokładną podstawę podziału pracy społecznej dla kierowanej planowo produkcji». Pogląd ten można uważać za częściową rewizję wyrażonej we Wstępie hipotezy, że rewolucja socjalistyczna będzie ostatnim rozdziałem ekonomii politycznej.
Akumulacja kapitału powstała jako dzieło naukowe w wyjątkowych warunkach. Jej autorka, zafascynowana swym odkryciem, napisała w ciągu czterech miesięcy trzydziestoarkuszowe dzieło i wysłała natychmiast wydawcy «bez przeczytania choćby jeden raz brudnopisu». Nie tylko więc nieadekwatność ówcześnie znanych narzędzi analizy ekonomicznej do badanego problemu, ale i te szczególne warunki powstania mogły czynić dzieło L. trudnym, wywołującym rozbieżności w interpretacjach itp. Pierwsze jednak krytyki dzieła L. miały charakter kampanii ideologicznej, w której utonął badany problem. Krytyki pochodziły z epigońsko-dogmatycznych kół socjaldemokracji niemieckiej. Określiło to charakter antykrytyki L., którą napisała ona dopiero podczas wojny w więzieniu i która została wydana pośmiertnie (Lipsk 1921) w formie książeczki pt. Die Akkumulation des Kapitals oder was die Epigonen aus der Marxschen Theorie gemacht haben. Eine Antikritik. Jej treścią są nie tylko problemy akumulacji, lecz także charakter, natura, wewnętrzna logika działania i niebezpieczeństwo epigonizmu w ruchu robotniczym jako ideowego odpowiednika biurokratyzacji i rutynizacji działalności partyjnej.
W okresie między r. 1907 a 1914 L. nadal wiele uwagi poświęcała sprawom polskim, pozostając głównym teoretykiem i publicystą SDKPiL. Z reguły w każdym numerze „Przeglądu Socjaldemokratycznego”, „Czerwonego Sztandaru” i wydawanego w Warszawie w l. 1910–1 pod zmieniającym się tytułem („Trybuna”, „Młot”, „Nasza Sprawa” i in.) legalnego tygodnika SDKPiL, znajdowały się jej artykuły. Polemizowała w nich przede wszystkim z polityką Narodowej Demokracji, ugodową polityką polskich klas posiadających, z panslawizmem i wszelkimi formami nacjonalistycznej ideologii. W rozłamie na tzw. «zarządowców» i «rozłamowców», który zaistniał w SDKPiL w r. 1911 i miał przetrwać do r. 1916, L. należała do kierowniczej ekipy tych pierwszych. Wejście SDKPiL w r. 1906 w skład ogólnorosyjskiej socjaldemokracji wciągnęło L. także do wielkiej dysputy między frakcją bolszewików a mienszewików. W sprawach taktyczno-ideologicznych L., jak zresztą i cała SDKPiL, popierała Lenina i bolszewików, zarzucając mienszewikom oportunizm. Natomiast sprzeciwiała się L. dążeniom Lenina do organizacyjnego odgrodzenia się od mienszewików, do czego zresztą Lenin konsekwentnie w r. 1912 doprowadził. Wzorując się tu najwidoczniej na modelu partii niemieckiej, L. uważała, że walka poglądów między socjaldemokratami toczyć się winna w ramach jednej partii. W oparciu o swe rozległe kontakty z przywódcami II Międzynarodowki, wykazującymi mało zrozumienia dla rosyjskich sporów frakcyjnych, L. próbowała bezskutecznie między r. 1912 a 1914, wbrew stanowisku Lenina, doprowadzić poprzez arbitraże Międzynarodowego Biura Socjalistycznego (MBS) i SPD do ponownego zjednoczenia rosyjskiej socjaldemokracji. Kroki te jedynie popsuły jej, dotąd przyjazne, stosunki z Leninem, zwłaszcza gdy ten poparł frakcję tzw. «rozłamowców» w SDKPiL.
Dn. 20 II 1914 została L. skazana we Frankfurcie nad Menem na rok więzienia za propagandę antymilitaryzmu w przemówieniu wygłoszonym w tym mieście w r. 1913. Jeszcze zanim wyrok został zatwierdzony przez sąd apelacyjny, pruski minister wojny gen. von Falkenhayn wniósł przeciw niej skargę sądową o «obrazę oficerów, podoficerów i żołnierzy niemieckiej armii». L. bowiem w przemówieniu na wiecu we Freiburgu w marcu 1914 r. o militaryzmie niemieckim podniosła m. in. sprawę znęcania się nad rekrutami w pruskich koszarach. Na proces samorzutnie zgłosiło się 1013 świadków obrony żołnierzy-ofiar nadużyć ze strony pruskich oficerów i podoficerów. Sprawa nabrała rozgłosu międzynarodowego. Obawiające się kompromitacji władze zawiesiły proces sądowy, mimo protestów L.
Wybuch pierwszej wojny światowej i poparcie udzielone przez SPD, wbrew uchwałom II Międzynarodówki, swemu rządowi, głosowanie przez posłów SPD w Reichstagu za kredytami wojennymi – potwierdziły wcześniejsze diagnozy L. co do katastrofalnej polityki kierownictwa SPD. Garstka działaczy lewicy partyjnej z L., Karolem Liebknechtem, F. Mehringiem i Klarą Zetkin na czele założyła wtedy wewnątrz partii antywojenną grupę «Die Internationale». Dn. 18 II 1915 L. została aresztowana dla odbycia rocznego wyroku, zapadłego w r. 1914 w Frankfurcie. W berlińskim więzieniu kobiecym napisała swą głośną Die Krise der deutschen Sozialdemokratie. Pod pseudonimem Junius broszura ukazała się nielegalnie z początkiem 1916 r. w Berlinie. L. poddała w niej analizie przyczyny i charaktej toczącej się wojny, przykrywany frazesami o «wojnie obronnej» akces SPD do tego konfliktu między mocarstwami imperialistycznymi oraz problem kryzysu II Międzynarodówki. Broszura Juniusa uważana jest także za wypowiedź programową L. dla powołanego we wrześniu 1915 w Szwajcarii tzw. ruchu zimmerwaldzkiego, próbującego wobec upadku II Międzynarodówki zjednoczyć międzynarodową lewicę socjalistyczną, a nawet szerzej – wszystkie antywojenne elementy socjaldemokratyczne. Na zalety i słabości pamfletu L. zwrócił współcześnie uwagę W. Lenin („O broszurze Juniusa”).
L. przygotowała też w więzieniu tezy polityczne na zwołaną w styczniu 1916 krajową konferencję grupy „Die Internationale”. Postulowała w nich m. in. utworzenie nowej Międzynarodówki. Opuściła więzienie przy Barnimstrasse 18 II 1916. Dn. 1 V 1916 wzięła wraz z K. Liebknechtem udział w demonstracji antywojennej na Postdamer Platz. W rezultacie już 10 VII t.r. została «prewencyjnie» ponownie aresztowana i osadzona kolejno w Berlinie, Wronkach i Wrocławiu, skąd uwolniła ją dopiero niemiecka rewolucja listopadowa 1918 r. Ponad 2-letni pobyt w więzieniu pozostawił jej biografom ślady szerokiego zakresu zainteresowań i wielostronnej osobowości L. Sięgają one od listów więziennych, których humanitarne i literackie walory wprowadziły je na trwałe do literatury epistolarnej świata, poprzez jej rysunki i obrazy, dzienniki więzienne i tłumaczenia literackie aż po, pisane z nie mniejszą intensywnością niż na wolności, teksty polityczne. Z okresu bezpośrednio poprzedzającego wojnę i z lat wojny datuje się jej przyjaźń z poległym w r. 1917 na froncie lekarzem Hansem Diefenbachem, która pozostawiła po sobie jeden z najbardziej przejmujących fragmentów jej spuścizny epistolarnej. Z więzienia przemycano jej odezwy i artykuły dla podziemnych „Spartakus-Briefe” i grupy politycznej, która, w miejsce dawnej grupy «Internationale», wokół nich powstała. W tekstach tych wzywała przede wszystkim do wystąpień masowych na rzecz zakończenia wojny.
Wiadomość o rewolucji w Rosji powitała L. z entuzjazmem. W r. 1918 napisała w więzieniu swe niezakończone uwagi o rewolucji rosyjskiej, wydane pośmiertnie w r. 1922 w książeczce zatytułowanej Die Russische Revolution. Stała się ona jedną z najczęściej przywoływanych i najbardziej kontrowersyjnych prac L. Ze względu na szczególne okoliczności powstania tego tekstu, pisanego w warunkach więziennego i wojennego odcięcia od źródeł informacji, uwagi L. posiadają nierówną wartość. O ile w konkretno-historycznych sprawach dotyczących tego, co było możliwe, a co konieczne w działalności bolszewików, stopień jej rozeznania był ograniczony (i tu, wg świadectwa K. Zetkin i A. Warskiego, wiele swych poglądów miała później skorygować), o tyle jej uwagi dotyczące charakteru procesu rewolucyjnego, sposobu funkcjonowania instytucji przedstawicielskich i roli twórczości politycznej mas, warunków niezbędnych dla wykonywania tej twórczości oraz wzajemnej relacji «kierownictwo-masy» są integralną częścią jej filozofii społecznej.
L. kładzie w swych uwagach wielki nacisk na sprawę dziś już oczywistą, wtedy jednak będącą przedmiotem ostrych kontrowersji w ruchu robotniczym, a mianowicie, że olbrzymią historyczną zasługą bolszewików było zdobycie władzy dla proletariatu i «praktyczne postawienie problemu urzeczywistnienia socjalizmu». Krytykowała przedstawicieli europejskiej prawicy socjaldemokratycznej, którzy, jak np. K. Kautsky, byli zdania, że bolszewicy nie powinni byli brać władzy, gdyż poziom rozwoju społecznego w Rosji nie dojrzał jeszcze do przewrotu socjalistycznego. Jej tekst stanowił gorącą obronę aktu październikowego przed prawicą socjaldemokratyczną. Podkreślała, że przez swe zwycięstwo październikowe bolszewicy «potężnie pchnęli naprzód w skali światowej starcie między kapitałem i pracą» i «zabezpieczyli dalszy postęp rewolucji». L. wyrażała równocześnie pogląd, że «w Rosji problem mógł być tylko postawiony. Nie mógł być w Rosji rozwiązany». Była tu zgodna ze zdaniem większości ówczesnej rewolucyjnej lewicy, że bez odsieczy w postaci rewolucji w rozwiniętych krajach Zachodu realizacja ustroju socjalistycznego w Rosji nie jest możliwa. Uważała za internacjonalistyczny obowiązek proletariatu Zachodu odsiecz «zdrowej, rosnącej codziennie w siły rosyjskiej rewolucji robotniczej». Wysuwała jednak pod adresem bolszewików i wiele uwag krytycznych. Występowała więc przeciwko realizowaniu przez partię Lenina prawa uciskanych narodów dawnej carskiej Rosji do samookreślenia, twierdząc, że samookreślenie to jest w praktyce – w Polsce, Finlandii, Litwie, Ukrainie itd. – realizowane przez burżuazję dla odizolowania się od rewolucji rosyjskiej, gdyż «pod panowaniem kapitalizmu nie ma samostanowienia narodów, w społeczeństwie klasowym każda klasa narodu dąży do innego samookreślenia». Podczas gdy siła proletariatu tkwi w jego internacjonalistycznej jedności, «ruch nacjonalistyczny właśnie w ten sposób sparaliżował proletariat kresowy, że oderwał go od rewolucyjnej Rosji i wydał w ręce narodowej burżuazji». Obawiała się też, że podział wielkiej własności ziemskiej między chłopów opóźni rozwój socjalistycznych form na wsi. Odbiły się tu jej dawniejsze poglądy na chłopstwo, które traktowała głównie przez pryzmat dokonywającej się wewnątrz niego polaryzacji społecznej na proletariat i burżuazję wiejską. Wiele jej uwag krytycznych dotyczyło problemów demokracji i dyktatury. «Jest historycznym zadaniem proletariatu, gdy dochodzi do władzy – pisała – stworzenie demokracji socjalistycznej w miejsce demokracji burżuazyjnej, a nie zniesienie wszelkiej demokracji». Dyktatura proletariatu musi być «dziełem klasy, a nie małej przodującej mniejszości, występującej w imieniu klasy», tj. znajdować się pod bezpośrednim wpływem i pod publiczną kontrolą mas.
Wybuch rewolucji w Niemczech otworzył L. bramy więzienia wrocławskiego. Już 9 XI 1918 przemawiała tam na wiecu na placu przedkatedralnym, nazajutrz przybyła do Berlina. Wraz z K. Liebknechtem kierowała świeżo utworzonym dziennikiem „Die Rote Fahne”, krytykując sposób sprawowania przez prawicę SPD rządów w kraju. Wzywała siły rewolucyjne do umacniania swych pozycji w powstających wtedy lawinowo w Niemczech Radach Robotników i Żołnierzy, do przekształcenia ich w proletariackie organa władzy. Utworzona w kwietniu 1917 r. na tle opozycji wobec wojennej polityki SPD secesja w postaci Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (USPD), grupująca całą lewicę i antywojenne «centrum» partyjne, nie była w stanie uwolnić się od obezwładniającego wpływu elementów centrystowskich. Stąd zrodziła się wśród większości należącej do USPD Grupy Spartacus koncepcja wyposażenia lewicy rewolucyjnej we własną partię. Obawiając się izolacji od szerszych mas partyjnych L. występowała razem z L. Jogichesem przeciwko stworzeniu odrębnej partii. Pod wpływem jednak większości zdecydowała się na ten krok i wzięła kierowniczy udział w założeniu Komunistycznej Partii Niemiec (KPD). Na kongresie założycielskim partii (30 XII 1918 – 1 I 1919) zreferowała napisany przez siebie i następnie przyjęty program KPD. W pierwszej połowie grudnia dotarł do L. z Warszawy emisariusz powstającej wówczas Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) inż. Józef Ciszewski, aby w imieniu Komisji Przygotowującej I Zjazd KPRP przedstawić jej do aprobaty platformę zjednoczeniową SDKPiL i PPS-Lewicy. Zasady programowe zjazdu zyskały aprobatę L. Był to jej ostatni kontakt z polskim ruchem robotniczym, od którego wojna i więzienie odcięły ją niemal całkowicie.
Jak można sądzić z jej ówczesnych enuncjacji politycznych, L. z zasady wroga wszelkim «puczom», nastawiała się głównie na oddolny rozwój rewolucji niemieckiej i tą drogą spodziewała się wyrwać władzę w kraju z rąk zdecydowanych zagrodzić drogę rewolucji socjalistycznej prawicowych socjaldemokratów, zjednoczonych w «dziwnym sojuszu» z reakcyjną soldateską pruską. Dn. 5 I 1919 komuniści podjęli w Berlinie próbę powstania zbrojnego i obalenia rządów tzw. Rady Pełnomocników Ludowych, która od końca grudnia znalazła się całkowicie w ręku skrajnej prawicy SPD. Wszystko każe sądzić, że w inspirowaniu tej decyzji L. nie brała udziału. Powstanie miało niewiele szans zwycięstwa. Rzeczywiście zostało szybko i krwawo stłumione, a partia komunistyczna faktycznie zapędzona w podziemie. Przez specjalnych emisariuszy (E. Fuchs, H. Eberlein) L. i towarzysze próbowali w tych dramatycznych tygodniach nawiązać kontakt z Leninem. Przez Eberleina miała L. wraz z K. Liebknechtem wyrazić swe wątpliwości co do celowości powoływania w danym momencie Międzynarodówki Komunistycznej, z obawy, że nie będzie ona tworem dostatecznie reprezentatywnym.
Dn. 15 I 1919 soldateska niemiecka odkryła miejsce przebywania L. i Liebknechta. Oboje zostali w tym samym dniu aresztowani i doprowadzeni do sztabu gwardyjskiej dywizji strzelców konnych w berlińskim hotelu «Eden». Wg relacji jednego z jej katów, kapitana Pabsta, L. zdawała sobie w pełni sprawę, że są to ostatnie chwile jej życia. Siedziała spokojnie i czytała II cz. „Fausta”. W trakcie rzekomego transportu do więzienia została bestialsko zamordowana, tak jak i Liebknecht. Ciało L. wrzucono potajemnie do kanału przepływającego przez miasto (Landwehrkanal), skąd dopiero 31 V zostało wyłowione. Demonstracyjny pogrzeb zamordowanej odbył się 13 VI 1919 na berlińskim cmentarzu Friedrichsfelde (poprzednio, 25 I, miał tam miejsce symboliczny jej pogrzeb, gdy chowano Karola Liebknechta i 31 zamordowanych współtowarzyszy). Grób L. został po r. 1933 zniszczony przez hitlerowców, a ciało usunięte. Obecnie na miejscu tym znajduje się pomnik wzniesiony przez rząd Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
K. Kautsky, który z bliska, od jej początków w r. 1898, obserwował karierę polityczną L. w Niemczech, napisał w r. 1922 w pośmiertnym o niej eseju: «Mistrzyni słowa i pióra, szeroko oczytana, o wyraźnym zacięciu teoretycznym, zdolności do błyskawicznej riposty, bystra, wręcz bajecznie odważna i nie uznająca autorytetów, nie uginająca się przed nikim – za wyjątkiem jedynego Jogichesa – wywołała już swym pierwszym wystąpieniem powszechną uwagę i zyskała sobie entuzjastyczną aprobatę, ba, niekiedy wręcz fanatyczny podziw tych, których sprawę reprezentowała, jak również najzajadlejszą nienawiść tych, przeciwko którym podejmowała walkę». Częste polemiki prowadzone przez Lenina z L. od r. 1903 („Kwestia narodowa w naszym programie”) po rok 1916 („O broszurze Juniusa” i „Wyniki dyskusji o samookreśleniu”) nie przeszkodziły mu napisać o niej w r. 1922 często przytaczanych słów, że «pomimo swoich błędów była i pozostaje ona orłem», a «jej życiorys i pełne wydanie jej dzieł – posłużą jako wielce pożyteczny materiał dla wychowania wielu pokoleń komunistów całego świata».
Mimo tych zaleceń Lenina, poglądy na spuściznę L. przeszły w ruchu komunistycznym dramatyczne koleje. Po ogromnej fali zainteresowania jej osobą i twórczością w latach dwudziestych, bynajmniej zresztą nie bezkrytycznego, jak o tym świadczy chociażby studium G. Lukácsa „Geschichte und Klassenbewusstsein” (Berlin 1922), nastąpił u progu lat trzydziestych zasadniczy zwrot. W r. 1931 w rezultacie wystąpienia J. Stalina („List do redakcji pisma „Proletarskaja Revolucija”), zawierającego swoisty wyrok na twórczość L., zaliczoną do obozu dewiacjonistów ideologicznych, doszło do niemal całkowitego zamrożenia wszelkich badań jej dotyczących, wstrzymano publikacje jej dzieł itd. Powrót do dawnego zainteresowania spuścizną L. wystąpił szerzej od połowy lat pięćdziesiątych. Z zainteresowań pozapolitycznych L. uwagę badaczy zwracały jej szkice o literaturze, w szczególności artykuły poświęcone A. Mickiewiczowi (1898), F. Schillerowi (1905), L. Tołstojowi (1908–13), Glebowi Uspienskiemu (1902) i Korolence (1918). W każdym z tych oryginalnych szkiców autorkę interesowały przede wszystkim społeczne strony i uwarunkowania twórczości wymienionych poetów i pisarzy.
Spór wokół roli L. i jej dziedzictwa toczy się jednak w literaturze naukowej i politycznej w dalszym ciągu. O ile próby rozpatrywania biografii politycznej L. pod kątem przeciwstawiania jej «błędnego systemu luksemburgistowskiego» «heroicznemu życiu» (najbardziej tu typowa biografia pióra F. Oelssnera, Berlin 1951) uznać można w zasadzie za należące do historii, a jednostronne próby apologetyczne odnieść można głównie do piśmiennictwa komunistycznego początku lat 20-ych, to inne podziały trwają tu nadal. Gdy jedni chcą w L. widzieć przede wszystkim polemistę Lenina w sprawach dotyczących modelu partii proletariackiej i sposobu sprawowania dyktatury proletariatu, a inni głównie krytyka rewizjonizmu i reformizmu w szeregach ruchu robotniczego, coraz szerzej upowszechnia się, szczególnie od lat sześćdziesiątych, integralne spojrzenie na jej twórczość. Często są przy tym przywoływane moralno-społeczne strony biografii i twórczości L., połączenia w nich ideologicznej bezkompromisowości rewolucyjnej, przypieczętowanej własnym życiem (analogie z legendą Che Guevary, obok którego L. często jest stawiana), z humanizmem socjalistycznym, wielki jej nacisk na sprawę twórczości politycznej mas, korygującej naturalne dążenie do samopetryfikacji ze strony instytucji społecznych. Z tych głównie powodów dała o sobie znać ogromna popularność L. w studenckich ruchach kontestatorskich na Zachodzie Europy. Najbardziej uderzającym zjawiskiem jest tu fakt, że L. przestała być postacią należącą tylko do tradycji partii, z której wyszła, a stała się jedną z czołowych postaci światowej lewicy społecznej w ogóle.
Prace L. publikowane były w ostatnim pięćdziesięcioleciu we wszystkich głównych językach świata. Pierwsze wydanie jej pism zbiorowych podjęte zostało przez A. Warskiego, K. Zetkin i P. Frölicha w r. 1923 w Niemczech (równolegle w przekładzie rosyjskim w Związku Radzieckim), lecz przerwane po ogłoszeniu w r. 1928 trzech (III, IV i VI) z dziewięciu zaplanowanych, ułożonych tematycznie tomów. W r. 1970 w NRD zainaugurowano 6-tomową edycję jej Gesammelte Werke. W Polsce Ludowej ukazał się w r. 1959 dwutomowy Wybór prac, a oddzielnie główne dzieła ekonomiczne: Rozwój przemysłu w Polsce (1957), Wstęp do ekonomii politycznej (1959) i Akumulacja kapitału (1963). W Japonii przystąpiono do wydania jej dzieł wszystkich. Prócz swych artykułów, broszur i książek L. pozostawiła dużą ilość listów, w większości między r. 1920 a 1971 ogłoszonych drukiem, choć rozproszonych w ponad 30 różnych edycjach książkowych i czasopiśmienniczych, opublikowanych w Niemczech, Szwajcarii, Związku Radzieckim, Polsce, Francji i Holandii. Największą część tej spuścizny stanowią listy do L. Jogichesa, ogłoszone kompletnie w 3-tomowej edycji (W. 1968–71). Najobszerniejszy zbiór listów znajduje się w Centralnym Archiwum Partyjnym Instytutu Marksizmu Leninizmu przy KC KPZR w Moskwie. Kolekcja 125 niewydanych listów wojennych L., pisanych z więzienia do jej sekretarki Mathildy Jacob, znajduje się w zbiorach Hoover Institution of War, Revolution and Peace w Stanfordzie (Stany Zjedn. Ameryki).
Autoportret (olej. z ok. r. 1911) w posiadaniu dra med. Karola Kautskiego juniora; Kolekcja fot. w zbiorach ikonograficznych Centr. Arch. Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR); – Kaczanowska J., Tych F., Bibliografia pierwodruków R. L., „Z Pola Walki” 1962 nr 3; Tych F., Uzupełnienia do bibliografii prac (pierwodruków) R. L., tamże 1971 nr 1; Bibliografia w: R. L. Scritti politici, A cura di L. Basso, Roma 1967; Karl Liebknecht, R. L., Auswahlverzeichnis der Schriften von und über K. L. und R. L., Berlin 1957; International Encyclopedia of Social Sciences, 1968 IX; Sovetskaja Ist. Enc., 1965 VIII; W. Enc. Powsz., (PWN); Geschichte der deutsch. Arbeiterbewegung – Biogr. Lexicon, Berlin 1970; – Arndt H., R. L., „Der Monat” 1968 nr 243; Badia G., Le Spartakisme, Les dernières années de R. L. et de Karl Liebknecht 1914–1919, Paris 1967; Basso L., R. L’s Dialektik der Revolution, Frankfurt am Main 1969; Bucharin N., Der Imperialismus und die Akkumulation des Kapitals, Wien 1926; Ciołkosz A., R. L. a rewolucja rosyjska, Paryż 1961; Ciszewski J., Wspomnienie z roku 1918, „Z Pola Walki” Moskwa 1929 nr 7–8; Czubiński A., Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej II Rzeszy 1876–1914, P. 1966; Cistjakov V., Der Einfluss der russischen Revolution 1905–1907 auf die Entwikklung der Anschauungen R. L’s, „Beiträge zur Geschichte der Arbeiterbewegung” 1968 nr 4; tenże, R. L. i meždunarodnoe robočee dviženie, „Voprosy Istorii” 1971 nr 3; Danilczuk B., Działalność SPD i PPS zaboru w Poznańskiem w latach 1891–1914, Tor. 1962; Derenkovskij G., R. L. v Rossii vo vremia pervoj revoljucii, „Istorija SSSR” 1968 nr 1; Dziewulski J., O rzeczywistej treści i walorach naukowych teorii akumulacji kapitału R. L., „Ekonomista” 1970 nr 1; tenże, O teoretyczno-ekonomicznym podłożu dwudziestoletniego sporu między R. L. a Włodzimierzem Leninem w kwestii narodowej, „Z pola Walki” 1971 nr 1; El’nickij A., R. L. Očerk ee žizni, obščestvennoj, revoljucionnoj, publicističeskoj i naučnoj dejatel’nosti, Leningrad 1925; Ermolajeva R., Manusevič A., Lenin i pol’skoe rabočee dviženie, Moskva 1971; Evzerov R., R. L. protiv germanskogo militarizma nakanune I mirovoj vojny, „Novaja i novejšaja istorija” 1966 nr 2; Fiedler F., Luksemburgizm a kwestia chłopska, [b. m.] 1932; Frölich P., R. L. Gedanke und Tat, Wyd. 3. uzupełnione, Frankfurt am Main 1967 (bibliogr. na s. 363–9); Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung, Berlin 1966 I–II; Głowacki A., R. L. i zachodniopomorska organizacja SPD przed I wojną światową, „Z Pola Walki” 1971 nr 1; Grossman H., Das Akkumulations- und Zusammenbruchgesetz des kapitalistischen Systems, Leipzig 1929; Guzicki L., Żurawicki S., Historia polskiej myśli ekonomicznej, W. 1969 s. 296–312; Hanecki J., R. L. w polskim ruchu robotniczym (wspomnienie osobiste), „Trybuna” (Moskwa) 1919 nr z 28 I; Haupt G., Le Congrès manqué, L’Internationale à la veille de la première guerre mondiale, Paris 1965; tenże, Quelques lettres inédites de R. L. (1908–1914), „Partisans” 1969 nr 45; Herbig E., Einige Bemerkungen zur Tätigkeit R. L’s als Referentin, „Beiträge zur Geschichte der Arbeiterbewegung” 1969 nr 5; Hirsch H., R. L. in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Rowohlts Monographien, Reinbek bei Hamburg 1969 (reprod. autoportretu, liczne fot.); Historia polskiego ruchu robotniczego 1864–1964, W. 1967 I; Hochfeld J., Z zapomnianych polemik, „Po Prostu” 1957 nr 7 (polemika R. Werfel, tamże 1957 nr 9, 12); „Ich liess R. L.” Spiegel-Gespräch mit dem Putsch- Hauptmann Waldemar Pabst, „Der Spiegel” 1962 nr 16 s. 38–44; Istorija II Internacionala, Moskva 1966 I–II; Kancewicz J., Powstanie i początki działalności SDKP, „Z Pola Walki” 1963 nr 3; Kautsky K., Karl Liebknecht und R. L. zum Gedächtnis, „Der Sozialist” 1919 nr 5; tenże, R. L., Karl Liebknecht, Leo Jogiches. Ihre Bedeutung für die deutsche Sozialdemokratie, Berlin 1921; Kautsky L., R. L. Ein Gedenkbuch, Berlin 1929; Kluza-Wołosiewicz Z., Teoria rozwoju kapitalizmu w dyskusjach socjaldemokracji niemieckiej 1891–1914, W. 1963; Kochański A., SDKPiL w l. 1907–1910, W. 1971; Korallov M., R. L. o literature, Moskva 1961; Kowalik T., R. L., Teoria akumulacji i imperializmu, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1971; Krzyżanowski S., Socjaldemokracja polska a II Zjazd SDPRR, „Z Pola Walki” (Moskwa) 1936 nr 16; Księga jubileuszowa PPS, W. 1933; Kulczycki L., Legendy Luksemburskie, „Krytyka” 1909 t. 1 s. 303–15, 343–55; Lachmann J., Hans Diefenbachs Vermächtnis an R. L., „Mitteilungen des Vereins für die Geschichte Berlins” 1968 nr 64; Laschitza A., Radczun G., R. L. Ihr Wirken in der deutschen Arbeiterbewegung, Berlin 1971; Lenin W., Dzieła, IV–XXVI (indeks); Lukács G., Geschichte und Klassenbewusstsein, Berlin 1923; Lutz R. H., R. L’s unpublished prison letters 1916–1918, „Journal of Central European Affairs” 1963 nr 23; Marchlewska B., R. L., „Trybuna” (Moskwa) 1919 nr z 28 I; Marchlewski J., Dem Gedenken R. L’s und Leo Jogisches, „Die Kommunistische Internationale” 1919 nr 1; tenże, Z życia R. L., „Trybuna Komunistyczna” (Moskwa) 1921 nr z 24 I; Mieszczankowski M., Wokół teorii akumulacji R. L., „Ekonomista” 1969 nr 4; Najdus W., Z historii kształtowania się poglądów SDKPiL w kwestii narodowej, „Z Pola Walki” 1962 nr 3; Nettl J. P., R. L., London 1966 I–II (bibliogr. na s. 863–934); Oelssner F., R. L. Eine kritische biographische Skizze, Berlin 1951; R. L. i rossijskoe rabočee dviženie, „Voprosy istorii KPSS” 1971 nr 3; Radlak B., Odbudowa i działalność SDKPiL w l. 1899–1901, „Z Pola Walki” 1971 nr 2; Roland Holst van der Schalk H., R. L. Ihr Leben und Wirken, Zürich 1937;